Lời Nói Đầu
Bài viết này không bắt đầu bằng một câu trả lời, mà bằng một cơn run rẩy — chính cơn run mà tôi tin rằng đã từng chạy dọc theo cột sống của một người Neanderthal khi y nhìn vào sự lặng yên của bạn đồng hành, và lần đầu tiên hiểu được sự vắng mặt. Không phải khoa học dẫn dắt bàn tay đặt thi thể xuống lòng đất, cũng không phải tôn giáo rắc hoa quanh đầu. Đó là một điều cổ xưa hơn: một nhận thức mới sinh ra rằng cái chết đã bước vào thế giới — và sẽ không rời đi nữa.
Nghiên cứu này không đơn thuần nói về việc chôn cất. Nó là về khoảnh khắc trước niềm tin, khi nhân loại lần đầu tiên chạm vào ranh giới của hơi thở chính mình. Các di chỉ khảo cổ tại Shanidar, Rising Star và Sima de los Huesos trao cho chúng ta nhiều hơn là xương cốt. Chúng là những khung cửa nhìn vào những cử chỉ biểu tượng đầu tiên — những cử chỉ không nhằm giải thích cái chết, mà để giữ lấy nó, tạo không gian cho nó. Trước khi thần thánh xuất hiện, đã có nỗi buồn đến nỗi sợ hãi. Sợ chết. Trước khi có đền đài, đã có hang động. Và trong những hang động đó, những câu hỏi đầu tiên đã được đặt ra — không bằng lời.
Tôi không viết với tư cách một nhà khảo cổ, mà như một người tin rằng những hành động cổ xưa của chăm sóc và che giấu này chính là những triết lý đầu tiên, được khắc vào đất đá. Chúng không đánh dấu sự kết thúc của sự sống, mà là khởi điểm của siêu nghiệm. Không phải thần học, mà là tiền-thần học — một sự run rẩy báo hiệu.
Công trình này đứng trên vai của những nhà khai quật, nhà nghiên cứu, và những người đã dám lắng nghe những gì người chết không nói ra. Tôi mang ơn họ. Nhưng tôi cũng mang ơn những người than khóc vô danh, những người từ ba trăm nghìn năm trước đã lần đầu cúi xuống chôn cất — không phải vì họ tin vào thiên đường, mà vì họ không chịu nổi sự im lặng.
Chính nơi đó mà câu chuyện con người bắt đầu — không phải bằng ngôn ngữ, mà bằng cử chỉ. Không phải bằng niềm tin, mà bằng sự chôn cất.
Hãy trở lại nơi ấy.
Tóm Tắt
Bài viết khảo sát ba di chỉ khảo cổ học quan trọng — Hang Shanidar (Iraq), Hang Rising Star (Nam Phi), và Sima de los Huesos (Tây Ban Nha) — để khám phá nguồn gốc của hành vi tang lễ trong lịch sử tiến hóa nhân loại. Thông qua phân tích so sánh, chúng tôi xem xét cách các loài người cổ đại thể hiện nhận thức, hành vi biểu tượng, và ý thức ban sơ về cái chết tất yếu. Những phát hiện này đặt lại giả định truyền thống về sự tiến hóa của nghi lễ và chứng minh rằng hành vi chôn cất có trước Homo sapiens, mở rộng sang các nhánh hominin cổ xưa với dung tích não bộ rất khác biệt.
Phần I: Cơ sở Khảo cổ của Hành vi Tang lễ
1. Giới thiệu
Hành động chôn cất người chết, từ lâu được xem như dấu ấn của hành vi con người hiện đại, ngày càng được truy nguyên về những loài hominin trước sapiens. Nghi lễ tang lễ phản ánh nhiều hơn là tập quán xã hội; nó hàm ý một bước ngoặt nhận thức — một sự ý thức về cái chết như một trạng thái không thể đảo ngược và sự xuất hiện của tư duy biểu tượng. Bài viết này khảo sát ba di chỉ — Hang Shanidar, Hang Rising Star, và Sima de los Huesos — hé lộ các biểu hiện sớm của những hành vi này trong các bối cảnh sinh thái và thời gian khác nhau.
2. Hang Shanidar: Cử chỉ biểu tượng trong tâm trí Neanderthal
Nằm ở dãy núi Zagros thuộc Iraq, Hang Shanidar chứa hài cốt của ít nhất mười người Neanderthal có niên đại từ khoảng 65.000–35.000 năm trước. Cá nhân nổi tiếng nhất, Shanidar 4, được phát hiện với các mảng phấn hoa tập trung quanh thi thể, được một số nhà nghiên cứu (Solecki 1971) diễn giải là bằng chứng của lễ dâng hoa. Điều này cho thấy Neanderthal có thể đã tham gia vào hành vi biểu tượng, có thể được thúc đẩy bởi sự đồng cảm, nỗi buồn, hoặc nghi thức tang lễ.
Các cuộc khai quật gần đây (Pettitt et al., 2020) xác nhận khả năng cao của hành vi chôn cất có chủ đích. Quan trọng hơn, hành vi này có thể đánh dấu một ngưỡng tâm lý: sự nhận thức ban đầu về cái chết không chỉ như một sự kiện được chứng kiến, mà như một định mệnh cá nhân. Nơi chôn cất trở thành không gian siêu nghiệm đầu tiên — nơi một sinh thể không chỉ chết, mà bắt đầu biết rằng mình sẽ chết.
3. Hang Rising Star: Chôn cất trong điều kiện thiếu thốn phức tạp
Hệ thống hang Rising Star, thuộc khu vực Cradle of Humankind ở Nam Phi, chứa hài cốt của ít nhất 18 cá thể được cho là Homo naledi, có niên đại từ 335.000 đến 241.000 năm trước. Việc tiếp cận buồng chôn, gọi là Dinaledi Chamber, đòi hỏi phải vượt qua các lối đi hẹp, tối tăm và nguy hiểm. Việc đặt hài cốt một cách có chủ đích ở nơi như vậy cho thấy một mức độ lập kế hoạch và ý định rõ ràng.
Homo naledi sở hữu dung tích não từ 465–610 cc, nhỏ hơn nhiều so với người hiện đại, nhưng sự phức tạp trong hành vi tang lễ của họ thách thức mối tương quan truyền thống giữa thể tích não và tư duy biểu tượng. Dù không có công cụ tinh vi hay lửa, Homo naledi có thể đã có một hình thức tự nhận thức, và nhu cầu tách biệt cái chết khỏi cuộc sống thường nhật một cách nghi thức. Nỗ lực không gian để giấu người chết có thể phản ánh sự hình thành sơ khai của phân biệt giữa thiêng liêng và trần tục.
4. Sima de los Huesos: Tập thể tổ tiên và lễ vật biểu tượng
Sima de los Huesos, nằm ở Atapuerca, Tây Ban Nha, có thể là nơi chôn cất tập thể sớm nhất trong lịch sử hominin. Di chỉ này, có niên đại trên 350.000 năm, chứa hài cốt của ít nhất 28 cá thể, có thể thuộc Homo heidelbergensis hoặc Neanderthal sớm. Các hài cốt được phát hiện trong một hố thẳng đứng sâu 13 mét, dường như đã được cố ý đưa xuống.
Trong số các vật thể khai quật được có một công cụ đá thạch anh hồng duy nhất mang tên "Excalibur", được một số học giả xem là lễ vật biểu tượng. Nếu vậy, đây là một trong những dấu hiệu vật chất sớm nhất của hành vi nghi lễ, có trước cả Homo sapiens hiện đại. Việc cố ý đặt cả thi thể và công cụ đặc biệt cho thấy người hominin sớm đã thực hiện hành vi tang lễ gắn với ký ức tập thể, sự tiếc thương chung, và có thể cả cảm thức tôn giáo sơ khai.
5. Hệ quả Nhận thức: Hướng đến một lý thuyết về Ý thức Tang lễ
Điểm chung nổi bật giữa cả ba di chỉ là bằng chứng về sự cố ý, bất kể thể tích não hay độ tinh xảo của công cụ. Việc chôn cất cho thấy khả năng đại diện trừu tượng cho cái chết, tách biệt thi thể khỏi cộng đồng, và gán ý nghĩa cho sự mất mát. Đây là những đặc điểm nền tảng của tư duy hiện đại.
Rising Star thách thức giả định rằng tư duy biểu tượng cần não lớn. Shanidar gợi ý rằng Neanderthal có khả năng đồng cảm. Sima de los Huesos cho thấy ký ức tập thể và biểu tượng ban sơ. Cả ba gợi ý rằng hành vi tang lễ không phải là phát minh của Homo sapiens, mà là một ngưỡng tiến hóa, nơi sự sống sinh học bắt đầu tiếp cận với ý nghĩa phi sinh học.
Phần II: Suy tưởng Triết học về Cái chết và Sự Siêu nghiệm=
Hang Shanidar không chỉ cung cấp bằng chứng hóa thạch — nó kịch hóa sự ra đời của nỗi kinh hãi. Khoảnh khắc người Neanderthal đặt một cá thể khác vào lòng đất, y không chỉ đối diện với cái chết của người khác, mà đối diện với sự chắc chắn của cái chết chính mình. Đó là nguồn gốc của siêu nghiệm — không đến từ thần học, mà từ nỗi sợ. Không phải sợ bạo lực, mà là sợ tan biến.
Các nghi thức tang lễ ra đời từ cơn run đó. Chôn cất ban đầu không phải là hành vi tôn giáo, mà là nỗ lực khiến cái chết có thể chịu đựng được. Từ phấn hoa quanh thi thể Shanidar đến buồng chôn ẩn giấu trong Rising Star, người cổ đại đã tìm cách nghi lễ hóa điều không thể chịu nổi. Cái chết không còn đơn thuần là sự biến mất — nó trở thành một câu hỏi. Và câu hỏi ấy cần hình thức, nhịp điệu, cử chỉ.
Từ nhu cầu đó nảy sinh kiến trúc của tôn giáo: không phải từ niềm vui thần thánh, mà từ nỗi buồn phàm tục. Thiên đường không sinh ra từ tiên tri, mà từ hoảng loạn. Những ngôi mộ sớm nhất không phải là bàn thờ thờ phụng — mà là thành lũy chống lại tuyệt vọng. Và chính tuyệt vọng đó — nỗi sợ rằng hơi thở có thể kết thúc — là nơi sinh ra huyền thoại, biểu tượng, và cả thần linh.
Nhưng nỗi sợ đó cũng sinh ra tội lỗi. Chôn cất không chỉ là tưởng niệm — nó là lời thú tội. Rằng điều gì đó đã sai. Rằng sự sống lẽ ra phải tiếp tục. Rằng chúng ta có lỗi vì đã sống sót. Đây là vết thương nhân loại. Nghi lễ đầu tiên không nhằm tôn vinh — mà để chuộc lỗi. Tội lỗi, chứ không phải vinh quang, là cái bóng đầu tiên của ý thức.
Từ tội lỗi đó, toàn bộ hệ thống đạo đức được hình thành. Đạo lý, hy sinh, điều răn — tất cả khởi nguồn từ cơn run đầu tiên ấy. Từ kiến thức rằng chúng ta sẽ chết, và ngờ vực rằng mình có thể là nguyên nhân. Shanidar không chỉ là mồ chôn — nó là chiếc gương nơi nhân loại lần đầu thấy khuôn mặt mình.
6. Kết luận
Những hang động này không chỉ là di tích khảo cổ học, mà là những khung cửa sâu xa nhìn vào tiền sử của tâm trí và linh hồn. Chôn cất có trước niềm tin, nỗi buồn nỗi sợ có trước thần linh. Khi đặt người chết xuống đất, những hominin sơ khai không chỉ đối diện với cái chết — họ đang hình thành tương lai của con người.
References
Solecki, R. S. (1971). Shanidar, the First Flower People. New York: Knopf.
Pettitt, P., et al. (2020). "Re-examining the Shanidar 4 Flower Burial Hypothesis". Antiquity, 94(376), 1195–1211.
Berger, L. R., et al. (2015). "Homo naledi, a new species of the genus Homo from the Dinaledi Chamber". eLife, 4, e09560.
Arsuaga, J. L., et al. (1997). "Sima de los Huesos (Atapuerca, Spain): The site". Journal of Human Evolution, 33(2–3), 109–127
Nguyen, P. (2025). The Testament: A Breath Before the Beginning – Cosmology, Memory, and the Permission to Be. Amazon KDP. Paperback Edition, June 10, 2025.
./.
